سرقت ادبی

از دیرباز تا امروز از مباحث مهم نقد ادبی و محافل و مطبوعات بوده است و در حال حاضر روز و ماهی نیست که سرقت ادبی موضوعی در این زمینه در کتابها و مجله ها و روزنام هها طرح و دعوی نشود. امروزه، به مددگسترة کار و دایرة شمول دستگاه قضایی، دعاویِ از این دست در دادگاهها و محاکم قضایی نیز بررسی میشود کافی است برای نمونه در موتور جستجوگر گوگل right  copy را بنویسید، با صدها صفحه دربارة این موضوع با دامنه های مختلف مواجه شوید . در کشورهایی که قانون ( سرقت ادبی ) وجود دارد، به این موضوع بسیارجدی نگریسته می شود و اگر مشخص شود کسی مطلب یا موضوعی را از کس دیگری گرفته و به این اخذ و اقتباس خود اشاره نکرده است، براساس قوانین موجود مجازاتهای سنگینی برای او در نظر گرفته میشود. در کشورما این موضوع به رغم اهمیتش در حوزة نقد ادبی، متأسفانه تاکنون آنچنان که باید و شاید کانون توجه نبوده است. صرف نظر ازتعریف این مقوله و تقسیم بندی های اهل بلاغت به انواع و اقسام مختلف، میان ایشان در اینکه چه موقع میتوان به سرقت ادبی حکم کرد یا در چه مواردی بحث توارد و مسائلی دیگر از قبیل بینامتنیت در میان است، اختلاف نظر وجود دارد. با توجه به اشتراک مضامین و معانی میان انسانها در هر نقطة این کرة خاکی، بسیار دشوار است که کسی بتواند خود را خالق و مبدع معنی یا مضمونی بداند و ثابت کند، هیچ کس دیگری قبل از او در این کرة خاکی آن معنی و مضمون را بیان نکرده است و هر کس پس از او در هرکجا آن مضمون را بیان کند، قطعاً از او گرفته است. می دانیم حتی گاه عین لفظ و کلمه هم اتفاقی به ذهن دو نفر متبادرمی شود. بنابراین، صدور حکم سرقت علیه اشخاص باید با احتیاط و بررسی همه جانبه و قابل اثبات باشد. به عبارت دیگر، تعیین حد و مرز سرقت ادبی براساس میزان و مقدار یکسان و تشابه لفظی، معنایی یا لفظی معنایی دو اثر با یکدیگر، بسیار دشوار و مرز میان سرقت ادبی و توارد  بسیار نغز و لغزنده است. (مرتضایی ، 1393)

با این حال، بهره‌‌گیری از دستاوردهای پیشینیان همیشه به شیوة صحیح انجام نمی‌شود. گذشته از انگیزه‌های این امر که گاه آگاهانه و گاه ناآگاهانه روی می‌دهد، سهل‌انگاری در بهره‌گیری از آثار دیگران، صورت دستبرد علمی به خود می‌گیرد. دستبرد علمی دارای تاریخچه‌ای طولانی است و ریشه در تاریخ ثبت دانش بشر دارد؛ اما امروز، در عصر اطلاعات، رواج بیشتری یافته است. این از آن روست که با فراگیر شدن کاربرد مظاهر مختلف فناوری و بویژه اینترنت، امکان نشر، توزیع و نسخه‌برداری دیجیتالی آثار و تولیدات علمی، ادبی و هنری در سطحی گسترده فراهم آمده است. درک پدیده دستبرد علمی به جهات بسیاری حایز اهمیت است. از یک سو، گسترش پدیده دستبرد علمی می‌تواند در بلند مدت مانعی اساسی در مسیر پیشبرد دانش باشد؛ زیرا اقتباسها و برداشتهای نادرست و شتابزده اصالت مطالب علمی را خدشه‌دار می‌کند و ضربه‌ای اساسی بر پیکرة دانش وارد می‌آورد. از سوی دیگر، تداوم چرخة آفرینش علمی، در گروِ اشاعه و توزیع فراگیر و آزادانه اندیشه‌های نو است. نقض حقوق مالکیت معنوی که از پیامدهای فراگیر شدن این پدیده است، می‌تواند پدیدآوران را از پشتیبانی از جریان آزاد دانش دلسرد کند و فرایند اشتراک منابع را با مشکلاتی مواجه سازد. سوء رفتار علمی در کوتاه مدت نیز آسیبهای بسیاری بر جامعه علمی وارد می‌آورد؛ زیرا این نویسندگان درستکار هستند که هزینة سوء رفتار دیگران را می‌پردازند. وقتی پژوهشگران سرمشقهای غلط را دنبال می‌کنند، زمان، هزینه و سرمایه‌های عمومی به هدر می‌رود. قربانیان دزدان علمی، از اعتبار مقتضی محروم می‌شوند و هر بار که پرونده‌ای دال بر تقلبی دیگر در صدر اخبار قرار می‌گیرد، ضربه‌ای به آوازة دانشمندان و پژوهشهای علمی وارد می‌آید. از این گذشته، ناشناخته ماندن این پدیده، باعث می‌شود برخی به دلیل ناآگاهی از مصداقها و ابعاد مختلف دستبرد علمی، ناخواسته مرزهای حق و عدالت را بشکنند و خود را نیز در مظان اتهام قرار ‌دهند. همچنین، ضرورت تبیین راهبردها و تدوین راهکارها از نظرها پنهان می‌ماند. بی‌گمان، تبعات این مسائل، رکود دانش و توسعه نیافتگی خواهد بود. ( ستوده و همکاران ، 1389)

ریشه‌شناسیوتعریفدستبردعلمی

«دستبرد علمی» و اصطلاحاتی مانند دزدی یا سرقت علمی، ادبی یا فکری در فارسی، در برابر واژة plagiarism به کار می‌روند. کاربرد این واژه در مفهوم «دزدی ادبی» را به «مارکوس والریوس مارتیلیوس» یا «مارشال»  شاعر هجوسرای رومی سده نخست میلادی نسبت داده‌اند. وی خود را ارباب و صاحب و کلمات را برده خویش می‌دانست و به کسانی که اشعار وی را به نام خود عرضه می‌کردند، لقب plagiarius (به معنای بچه دزد، غارتگر، فریب دهنده) داده بود . این واژه در قرن شانزده به واژگان انگلیسی وارد شد  . این واژه خود برگرفته از واژة plagium (به معنای آدم‌‌ربایی) از ریشه plaga (دام، تله) است   

فعل plagiarize ، در نسخه پیوسته واژه نامه «مریام وبستر»  به این شکل تعریف شده است:

1-     دزدیدن اندیشه‌ها یا واژگان دیگران و قلمداد کردن آن به عنوان اثر خود؛ استفاده از اثر دیگری بدون استناد به آن

2-   اندیشه یا دستاوردی برگرفته از یک منبع موجود را به عنوان اندیشه یا دستاوردی جدید ارائه کردن.

در ویرایش فشرده فرهنگ انگلیسی آکسفورد  (١٩٩١) دزدی ادبی چنین تعریف شده است:

1-    تملک غیر قانونی یا دزدی اندیشه‌های دیگران در حوزه ادبیات، هنر، موسیقی، فنی و ... و انتشار آن به عنوان اثر خود.

2-   دزدیدن اندیشه، طراحی، متن یا اثر.

به طور کلی می‌توان گفت، دزدی ادبی به معنای نسخه‌برداری یا استفاده از اندیشه‌ها، نوشته‌ها، اختراعات و آثار هنری یا ادبی دیگری و ثبت آن به نام خود است، بدون اینکه به منبع اصلی استناد شود. به زبان ساده، دزدی ادبی یعنی روبرداری از کارها یا اندیشه‌های دیگران و انتساب آنها به خود. با آنکه دستبرد علمی از مصداقهای تخلف از قانون حقّ مؤلف است. هر گونه تخلف از قانون حق مؤلف لزوماً به معنای دستبرد علمی نیست زیرا تخطی از حق مؤلف زمانی روی می‌دهد که موادی مشمول قانون حق مؤلف، بدون اجازه استفاده شوند؛ اما دستبرد علمی، به ثبت دستاوردها و آفریده‌های دیگری به نام خود منجر می‌شود، نه صرفاً استفادة غیرمجاز از آنها. ( ستوده و همکاران ، 1389)

اصطلاح دستبرد علمی معمولا به سرقت ایده ها با کلمات، فراتر از آنچه که به طور معمول دانش عمومی در نظر گرفته می شود، اشاره دارد ، در فرهنگ وبسترز به معنای «یک دزد ادبی» است. گرفتن ایده های دیگران و استفاده از آنها به نام خود . تعریف دانشگاه لیورپول «استفاده از موادی که به منبع آنها اذعان نمی شود و همچنین استفاده مستقیم از مواد چه استناد شده و چه استناد نشده بدون یک نشانه روشن که مواد، کلمه به کلمه از منبع گرفته شده اند» از دیدگاه پیر «به معنی گرفتن ایده ها، کلمات و کار افراد دیگر به گونه ای که تصور شود که متعلق به شما هستند». ادعای مالکیت نگارش در زمینه نگارش و ارائه مقالات پژوهشی در حالی که ایده ها مربوط به اشخاص دیگر است . دستبرد علمی اشاره دارد به اختصاص ایده ها، فرآیندها، نتایج و کلمات فرد دیگر به خود بدون دادن اعتبار مناسب  . استفاده از جملات در ادبیات پزشکی منتشر شده با تغییر جزیی در ساختار کلمه بدون استناد نیز دستبرد علمی است. استفاده کردن از تصاویر یا عکس های منتشر شده بدون مجوز کتبی نیز دستبرد علمی است . (بهادری ، 1391)

 

1-    درچهمواقعیمیتوانیمبگوییمسرقتادبیرخدادهاست؟

انواعدستبردعلمی

دستبرد علمی را می‌توان در دو دستة کلی قرار داد: دستبرد به اندیشه‌ها و دستبرد به واژگان . با آنکه هر دو نوع دستبرد از نظر جامعه علمی به یک اندازه نکوهیده است، برخی دستبرد به واژگان را قابل چشم‌پوشی می‌دانند. در مقابل، برخی بر این باورند که حق ‌مؤلف بر اندیشه‌ها اعمال نمی‌شود، بلکه این کلمات هستند که شامل حق مؤلف می‌شوند . گذشته از میزان اهمیت، هر یک از این دو نوع دستبرد می‌تواند به روشهای گوناگون و مختلفی روی دهد. برای نمونه، ممکن است نویسنده‌ای به هنگام دستبرد به واژگان، بخشی از اثر دیگری را بدون استناد به منبع اصلی در اثر خود استفاده کند. در دستبرد به اندیشه، ممکن است برای مثال اثر با حفظ محتوا مورد استفاده قرار گیرد و تنها کلمات و عبارتهای کلیدی تغییر یابد، یا بخشهایی از منابع، پس از بازنویسی ، با هم هماهنگ شوند و در اثر جدید به کار روند. گاهی دستبرد به کلمه یا اندیشه به صورتی رخ می‌دهد که اطلاعات منبع اصلی مخدوش می‌گردد. برای نمونه، فرد به منبع اصلی استناد می‌کند، اما اطلاعات منبع را به طور دقیق ارائه نمی‌دهد یا از آوردن علامت نقل قول در مواردی که لازم است، خودداری می‌کند. ( ستوده و همکاران ، 1389)

انواع دستبرد علمی بدون استناد به اثر اصلی      

الف) نویسنده، اثر دیگری را کلمه به کلمه و بدون هیچ تغییری به عنوان اثر خود تحویل دهد.

ب) نویسنده، بخشهای مهم متن را از منبع واحدی بدون هیچ تغییری روبرداری کند.

 ج) نویسنده، قسمتهای مهم را از چندین منبع مختلف روبرداری کند، تغییراتی جزئی در جملات ایجاد کند، اما بیشتر عبارتهای اصلی حفظ شود.

 د) نویسنده، محتوای اصلی منبع را حفظ کند، اما کلمات کلیدی و عبارتها را تغییر دهد.

 ه) نویسنده، صفحاتی از منابع دیگر را تفسیر و آنها را با هم متناسب و هماهنگ کند.

 و) نویسنده، به طور زیاد، از قسمتی از آثار منتشر شده خود به طور گسترده در آثار بعدی استفاده کند، بی آنکه به اثر قبلی ارجاع دهد.

 

انواع دستبرد علمی با استناد به اثر اصلی               

الف) نویسنده تنها نام پدیدآور را برای یک منبع ذکر کند، اما اطلاعات خاص منبع را نادیده بگیرد.

ب) نویسنده، اطلاعات غیردقیق برای یک منبع ارائه دهد. در این صورت، یافتن منبع اصلی، تقریبا غیر ممکن است.

ج) نویسنده، منبع را به درستی ذکر کند ، اما متنی را که از آن منبع کلمه به کلمه روبرداری شده، در گیومه قرار ندهد.

د) نویسنده، همه منابع را به درستی ذکر کند و متون کپی شده را در گیومه قرار دهد، اما تمام اثر ارجاع باشد و اگر بنا باشد آن بخشها حذف شوند، چیزی به عنوان اثر اصلی باقی نماند.

ه) نویسنده، در مواردی به منبع اصلی استناد کند اما مباحث دیگری از همان منبع را بدون استناد تفسیر نماید. در چنین مواردی، نویسنده تلاش می‌کند این تفسیرها را به عنوان تجزیه و تحلیل خود از قسمتهای استناد شده، وانمود کند. ( ستوده و همکاران ، 1389)

انتشار دوباره یافته‌ای که نویسنده پیشتر آن را منتشر کرده است، امری پذیرفته نیست زیرا پیشینه علم را مخدوش و منحرف می‌سازد. با این حال، هیچ دلیل آشکاری وجود ندارد که چرا نویسندگان نباید دستاوردهای خود را در چند جای مختلف منتشر کنند تا آنها را در گستره‌ای هر چه وسیع‌تر اشاعه دهند. اما طبق سنتهای رایج در علم و نشر، برای چنین کاری داشتن مجوز از ناشر نخست ضروری است  . ( ستوده و همکاران ، 1389)

انواعسرقتعلمی

سرقت علمی انواع مختلفی دارد که در متون متعدد تقسیم بندی ها و تعاریف گوناگونی را از آن ارائه داده اند. به طور خلاصه انواع آن را می توان به شرح زیر بیان کرد:

• کپی کردن کلمه به کلمه متن  
• تفسیر کردن (بیان یک ایده با کلمات متفاوت، تغییر گرامر، استفاده از کلمات مترداف برای بیان یک محتوا) بدون ارجاع دادن
• تغییر کلمات همراه با حفظ ساختار جمله از یک متن بدون استناد دادن به آن
• سرقت علمی ترجمه شده (ترجمه بین زبانی و استفاده از ترجمه متن بدون ارجاع به متن اصلی)
• سرقت علمی هنری (ارائه یک اثر در قالب رسانه های متفاوت مثل متن، تصویر، صدا)
• سرقت ایده : استفاده از ایده ها و مطالبی که دانش عمومی هستند، سرقت علمی محسوب نمی شود به طور مثال قانون جاذبه. سرقت ایده بکر شخص و عدم ارجاع به آن است که سرقت علمی محسوب می شود
• سرقت کدهای برنامه نویسی  (استفاده و بکارگیری کدها و الگوریتم های برنامه نویسی بدون اجازه یا ارجاع)
• ارجاع نادرست (ارجاع دادن به منابع اشتباه یا منابعی که اصلا وجود ندارند و یا عدم ارائه اطلاعات دقیق و بروز در مورد منابع استناد شده)
• نقل جمله ای از شخصی بدون گذاردن آن در علامت نقل قول )گیومه( یا استفاده ناصحیح از علائم نقل قول
• ارائه اطلاعات ناصحیح از یک منبع (ذکر منبع و ارائه اطلاعات اشتباه از آن)
• کپی کردن کلمات و ایده های فراوان از یک منبع به گونه ای که قسمت اعظمی از اثر شما را تشکیل دهد، خواه به آن استناد داده باشید یا خیر.
• تحریف و دستکاری در داده ها  (اسماعیل پور و همکاران ، 1396)

انواعدستبردعلمیبهنقلازمرکزمنابعدانشگاهیدانشگاهدپاو

1. دستبرد علمی مستقیم : نویسنده اثر را کلمه به کلمه و بدون هیچ استنادی و یا استفاده از علامت نقل قول به عنوان اثر خود وانمود کند.

2. اثر الهام گرفته شده از دیگران: نویسنده برای نوشتن مقاله، از هر اثری از دیگران کمک بگیرد و نظر آنان را در مقاله خود بدون استناد به آنها بیاورد.

3. استناد مبهم یا نادرست: نویسنده شروع و پایان قسمتهایی که از اثر به وام یا الهام گرفته شده، را نشان ندهد. اغلب اوقات نویسنده فقط یک بار اثر را استناد می‌کند و خواننده فرض می‌کند که جمله یا پاراگراف قبلی تفسیر شده است.

4. دستبرد علمی موزاییکی: معمول‌ترین نوع دستبرد علمی است که در آن منبع، به طور مستقیم روبرداری نمی‌شود، بلکه بدون استناد به نویسنده اصلی، در هر جمله تغییرات کمی ایجاد شده و پاراگراف اندکی بازنویسی می‌شود. این جمله‌ها باید در علامت نقل قول قرار می‌گرفتند، یا اگر به طور کامل کیفیت آن تغییر کرده باشد، منبع باید استناد می‌شد. ( ستوده و همکاران ، 1389)

2)  چگونهازسرقتادبیخوددارینماییم.

اقدامهایپیشگیرانه

با توجه به رشد فزایندة شمار دستبردهای علمی در عصر حاضر، مجامع علمی به موقع به این پدیده و پیامدهای نامطلوب آن توجه نشان داده و در پی یافتن راهکارهایی برای پیشگیری، کنترل و در صورت لزوم پیگرد تخلفات برآمده‌اند. دسته‌ای از این راهکارها، پیشگیرانه و آموزشی هستند.دستبرد علمی، برای متولیان آموزش و تولید علم اهمیتی سرنوشت‌ساز دارد،  زیرا باعث می‌شود سطحی از دانش و مهارت که به طور منطقی از یک فرد آموزش دیده انتظار می‌رود، در افراد ایجاد نشود یا دست کم نتوان نسبت به تحقق شایستگی‌های لازم برای کسب یک درجه علمی یا دانشگاهی مطمئن شد. بنابراین، پیشگیری از این پدیده از بایسته‌های محیطهای علمی آموزشی برای تضمین کیفیت علمی است. ساده‌ترین راه پیشگیری، آگاهی‌رسانی از طریق آموزش است. «استندلر»   برای پیشگیری از دستبرد علمی پیشنهادهای زیر را ارائه داده است:

1-  آشنا کردن دانشجویان با انواع دستبرد علمی و دامنة مجازاتهای آن از طریق سخنرانیها یا راهنماهای دانشگاهی

2-  فراهم‌آوری دسترسی استادان به ابزارهای کشف دستبرد علمی

3- یادآوری دوره‌ای به استادان برای گزارش دستبرد علمی یا دیگر تخلفات دانشجویان

4- ارائة موضوعات جدید به دانشجویان برای مقاله‌ها و پروژه‌های هر نیم سال تحصیلی

بسیاری از دانشگاه‌ها، با برگزاری دوره‌ها و کارگاه‌های آموزشی و نیز انتشار راهنماییهایی ویژه نگارش علمی و آشنایی با دستبرد علمی، دانشجویان را در شناخت این پدیده یاری می‌دهند.  ( ستوده و همکاران ، 1389)

نمونه‌ایازرهنمودهابرایآشناییبادستبردعلمیدرراهنمایدانشگاهکالیفرنیا

الف) از کلمات و ایده‌های خود استفاده کنید. این مهارت از طریق تمرین کردن به دست می‌آید.

ب) به متنی که نسخه برداری یا تفسیر یا اقتباس شده، استناد دهید.

ج) از استفاده از اثر دیگران با تغییر جزئی در کلمات پرهیز کنید.

د) از دانشی که برای همه معلوم و مبرهن است، آگاه باشید.

ه) وقتی در موردی شک دارید، استناد کنید.

و) هیچ چیز جایزی وجود ندارد. باید به هرچه برایتان تازه است و از هر جا که یافته باشید، استناد کنید. ( ستوده و همکاران ، 1389)

راهکارهایدانشگاهدپاوبرایجلوگیریازدستبردعلمیبرایدانشجویان

الف) وقت بیشتری را بر روی پژوهشتان بگذارید و مقاله را خودتان بنویسید.

ب) وقتی به طور مستقیم از منبعی استفاده می‌کنید، خلاصه‌ای از آن را بدون نگاه کردن به منبع تهیه کنید.

ج) مراقب باشید یادداشتهایتان شامل اطلاعات اثر به طور کامل باشد.

د) این را در خود درونی کنید که هر گونه اطلاعاتی را که از هر خلاصه یا چکیده‌ای دریافت کردید، با استناد به کار ببرید.

ه) وقتی در حال نوشتن مقاله یا انجام پژوهش هستید، اطلاعات کامل اثر را در دفترچه‌ای یادداشت کنید.

و) خود را باور کنید.

ز) بدانید که از کجا می‌توانید کمک بگیرید. ( ستوده و همکاران ، 1389)

اعمال مقررات و مجازاتها می‌تواند راهکاری سودمند در کاهش این‌گونه تخلفات باشد، اما این راهکار پیامد نامطلوبی دارد و به پلیسی شدن فضای آموزشی می‌انجامد. در مقابل، با اطلاع‌رسانی و آموزش می‌توان مانع شیوع این پدیده شد؛ بدین ترتیب که در آغاز راه و پیش از آنکه دانشجویان زیر فشارهای محیط آموزش قرار گیرند، الگوهای مناسبی را تدوین و چارچوب رفتار دانشگاهی را برای آنان ترسیم کرد، درک مالکیت معنوی را درآنان نهادینه نمود و مرزهای مفهوم «ناراستی» علمی را بر ایشان ترسیم کرد  . همچنین، همکاری گسترده‌تر بین مراکز اطلاع‌رسانی و کتابخانه‌ها از یک سو و کادر آموزش از سوی دیگر می‌تواند اثربخش باشد. علاوه بر این، مدرسان نیز باید تشویق شوند به منابع گسترده‌ای که راهنمایی‌هایی را در مورد دستبرد علمی فراهم می‌کنند و نحوة شناسایی و واکنش نسبت به آن را آموزش می‌دهند، مراجعه نمایند. نمونه‌ای از این رهنمودها را می‌توان در «راهنمای آموزش دستبرد علمی برای مدرسان و کتابداران» یافت. علاوه بر این، فهرستی از منابع مفید را می‌توان در سایت دانشگاه کویینزلند و نیز مرکز مالکیت معنوی دانشگاه مریلند دید. در ایران نیز، وب‌سایت «استادان علیه تقلب» که از سوی گروهی از استادان ایرانی با هدف مبارزه علیه تقلب بویژه دستبرد علمی راه‌اندازی شده است، دیدگاه‌هایی بسیار مهم و نیز اخبار روز را در این زمینه گزارش می‌دهد.

علاوه بر این، دانشجویان و دانش‌پژوهان باید به استفاده درست از منابع اینترنتی بویژه تعیین اعتبار آنها پیش از استفاده تشویق شوند و بکوشند به جای توجه بیش از حد به منابع آسان‌یاب و داوری نشدة اینترنتی، به منابع معتبر کلاسیک مانند مجله‌های داوری شده و کتابها روی آورند. این امر لزوم دسترسی گسترده‌تر به منابع علمی باکیفیت و بهبود شیوه‌های دسترسی در کتابخانه‌های دانشگاهی را دو چندان می‌کند. ( ستوده و همکاران ، 1389)

توجه به تفاوتهای فرهنگی، نقش آموزش بویژه در کشورهای جهان سوم را برجسته‌تر و سرنوشت‌سازتر می‌سازد. شواهد نشان می‌دهد بروز این پدیده در کشورها متفاوت است، به نحوی که برای مثال در بسیاری از کشورهای آسیایی، خاورمیانه و آفریقایی، اندیشه‌ها و واژگانی را که برای بیان آن اندیشه‌ها به کار می‌رود تنها در تملک آفرینندگان آنها نمی‌دانند . شاید این امر ریشه در سنتهای علمی و تاریخی این کشورها داشته باشد. به هر حال، آشنایی با رویّه‌ها و سنتهای جاری در مجامع علمی در سراسر جهان، تضمینی در جهانی شدن علم این کشورها و امکان هم‌صدایی با جهان دانش خواهد بود. نکتة مهم دیگر آن است که آموزشها بنا به مقتضای هر رشته متفاوت خواهد بود، زیرا هر رشته، سنتها و روشهای پژوهشی و راه‌های اشاعه خاص خود را دارد . ( ستوده و همکاران ، 1389)

جلوگیریازسرقتعلمی

مبحث "جلوگیری از سرقت علمی" به بررسی انواع سرقت علمی، راه های مبارزه با آن و ارائه آموزش های لازم جهت جلوگیری از ارتکاب به سرقت علمی می پردازد مبحث جلوگیری ازسرقت علمی به حوزه اخلاق نشر و فعالیت های انجمن کوپ  نیز مرتبط است. امروزه نشریات در تلاشند تا با عضو شدن در این انجمن و داشتن شرایط لازم، با گذاردن علامت آن در وب سایت خود، لزوم رعایت اخلاق انتشار علمی را به نویسندگان و محققان یادآوری کنند.آموزش ساختارمند در زمینه جلوگیری از سرقت علمی در اکثر دانشگاه های معتبر دنیا پیاده سازی شده است.در این سایت مطالب مرتبط با سرقت علمی و چگونگی مبارزه با آن به صورت سازماندهی شده در دسترس دانشجویان قرار گرفته است. در صفحه کتابخانه، علاوه بر کلیپ های آموزشی، اطلاعات جامعی در مورد نحوه استناد دهی صحیح، شکل درست ارجاعات و استنادات، سبک های مختلف استنادهی و سبک پذیرفته شده در دانشگاه ارائه می گردد. همچنین در این دانشگاه درسی با نام پانز جلوگیری از دستبرد علمی برای دانشجویان جدیدالورود در سرفصل دروس اجباری دانشگاه گنجانده شده است که کتابداران متخصص در دانشگاه موظف به تدریس این درس می باشند. آنها با شعار "علاج واقعه را قبل از وقوع باید کرد" به ارائه آموزشهای لازم به دانشجویان می پردازند. چنانچه دانشجویی این درس را با نمره قابل قبول نگذراند مجبور به اخذ مجدد این واحد درسی می باشد. همچنین گزارشاتی که نرم افزارهای معتبر تشخیص سرقت علمی تولید می کنند ، به عهده دستیاران اساتید و یا کتابداران کتابخانه های دانشگاهی می باشد . هر چند که آموزش بر مجازات اولویت دارد، اعمال مجازات از دیگر راهبردهای جلوگیری از سرقت علمی است. بدین معنا که ابتدا سرقت علمی و نحوه مبارزه با آن آموزش داده می شود و سپس در صورت اینکه دانشجوبعد از گذراندن این دوره ،مرتکب سرقت علمی شد، مجازات به صورت پلکانی از گذراندن مجدد درس تا اخراج از دانشگاه در حق وی اعمال می گردد. به طور کلی آموزش اخلاق و مهارت های آن نوعی جلوگیری از سرقت علمی به حساب می آید زیرا در محیطی که پایبندی به اخلاق در آن جدی گرفته می شود افراد تمایل کمتری به نقض حقوق دیگران و منفعت طلبی پیدا می کنند. عاوه بر این، پرداختن به امر آموزش هزینه کمتری را در بر دارد و برای افراد تحت تعلیم نگرش مادام العمر به همراه دارد. یومانز معتقد است جلوگیری از سرقت علمی در مدارس و دانشگاه ها فقط به این علت نیست که باعث خدشه در یادگیری و آموزش دانش آموزان و دانشجویان می گردد بلکه سرقت علمی در کلاس و محیط آموزشی زمینه ساز ارتکاب سرقت علمی در محل کار، دولت، دنیای مجازی و انتشار مقالات علمی می گردد. (اسماعیل پور و همکاران ، 1396)

سرقت علمی می تواند به دو دسته آگاهانه و ناآگاهانه نیز تقسیم شود. برخی بر این باورند که سرقت علمی معمولا ناآگاهانه رخ می دهد و فرد از اینکه در حین پژوهش مرتکب سرقت علمی شده است آگاه نیست اما ندانستن اصول اخلاق پژوهش، مجوزی برای ارتکاب به سرقت علمی به دست خاطی نمی دهد. بنابراین محقق می بایست با فراگیری اصول تحقیق و اخلاق علمی راه هر گونه سوء رفتار پژوهشی را ببندد. در زمینه آموزش جلوگیری از سرقت علمی طرفداران بحث آموزش معتقدند که علاج واقعه را باید قبل از وقوع کرد و با ارائه آموزشهای لازم از وقوع آن پیشگیری کرد. بحث آموزش نیز می تواند از دو جنبه آموزش رسمی و غیر رسمی مورد بحث قرار گیرد:

آموزش رسمی: پیشگیری از سرقت علمی می بایست در بدو امر با فرهنگ سازی بنیادی و آشناکردن دانش آموزان با مصادیق اخلاقی و اخلاق علمی در سطح مدرسه آغاز گردد. در آموزش رسمی آکادمیک نیز در قالب دروس روش تحقیق با پربارکردن و به روز کردن نحوه آموزش و بکارگیری نرم افزارهای نوین مدیریت منابع علمی مانند اندنوت، زوترو و پژوهیار، آموزش نحوه استناد دهی و نگارش مقالات ادامه یابد. به عنوان نمونه  سامانه تولید خودکار منابع برون متنی  که در مرکز منطقه ای اطلاع رسانی علوم و فناوری طراحی و پیاده سازی شده است می تواند به دانشجویان و نویسندگان مقالات در یافتن شکل صحیح استناد با الگوهای متعارف مجلات کمک کند. با تسهیل ساخت ارجاع مقاله می توان پیش بینی کرد که مشکل استناد دهی به مجلات را برطرف سازد .آموزش غیر رسمی: برگزاری منظم و دوره ای کارگاه های آموزشی، سخنرانی های علمی، تولید محتوا در زمینه پیشگیری از سرقت علمی می تواند در آگاه سازی دانشجویان مثمر ثمر باشد. در اکثر دانشگاه های پیشرفته با اینکه دستورالعمل های متعددی نیز در این زمینه چاپ و توزیع م یگردد، اما طی آموزش های رسمی نیز این مسائل به دانشجویان آموزش داده می شود. تولید محتواها و کلیپ های آموزشی نقش بسیار موثری در آموزش صحیح پیشگیری از سرقت علمی ایفا می کنند. از آنجا که کلیپ های آموزشی به علت وضوح و روشنی بیشتر، اطلاعات زیاد و مفیدی را در طول مدت زمان کوتاهی به آموزش گیرنده انتقال می دهند، اثرگذاری آن بیشتر از یک فایل متنی طولانی است. بنابراین اکتفا کردن به گذاردن یک لینک به فایل متنی بدون ساختاری که مطالعه آن خارج از حوصله دانشجویان است، نمی تواند در امر آموزش پیشگیری از سرقت علمی موجه باشد. پس از ارائه همه آموزشهای لازم، چنانچه دانشجویی ناقض قوانین دانشگاه شود و مرتکب سرقت علمی شود با ارزیابی های لازم، مجازاتی طبق میزان تخلف صورت گرفته در حق وی اعمال می شود. مجازات ها معمولا به صورت پلکانی از اخطار به دانشجو، کم شدن نمره درس، گذراندن مجدد واحد درسی و در نهایت اخراج از دانشگاه در اکثر دانشگاه های معتبر دنیا اعمال می گردد. سیاست سرقت علمی دانشگاه لیسستر و دانشگاه کوئیزنلند دو نمونه از سیاست های دانشگاهی است که به ارائه طبقه بندی مشخصی از نوع سرقت علمی، ویژگی آن و مجازات قابل اعمال اشاره دارند. (اسماعیل پور و همکاران ، 1396)

راهکارهایمبارزهبارواجفرهنگسرقتعلمیچیست؟

باید در نظر داشت و تاکید کرد که تمامی موارد منجر به سرقت علمی از روی عمد نیست و تمامی خطاکاران نیز مجرم نیستند. بنابراین بهتر است موارد ذیل مد نظر قرار گیرد و شعار؛ همیشگی پیشگیری بهتر از درمان است، حتی در این باره نیز فراموش نشود . از بروز آن بهترین راه مبارزه با آن است. عوامل ذیل را می توان جزء عوامل موثر بر ممانعت از رواج این فرهنگ غلط دانست.

آگاهی دادن: نمی توان به دانشجویان و محققین آموزش های لازم را نداد و انتظار تخلف را از سوی آنها نداشت بنابراین پیشنهاد می شود همانند دانشگاههای معتبر دنیا، برای تمام دانشجویان، بخصوص دانشجویان تحصیلات تکمیلی به محض ورود به مرکز، دوره ها یا کارگاههای مقاله نویسی و سرقت علمی اجباری ارائه گردد. حذف انگیزه های غیرواقعی و شعارگونه جهت دست یابی به آخرین و جدیدترین یافته هاو بالاترین مدارج، در کوتاه ترین زمان، بدون سرمایه گذاری لازم، بدون دانش پایه و بدون تجهیزات کافی. متاسفانه ترغیب مسئولان به بلوغ علمی زودرس از عوامل موثر بروز این خطاست.

خودداری از متهم کردن بی جا:  بر اساس فرهنگ اصیل اسلامی ما، متهم کردن به ارتکاب گناه و هیاهو کردن پیرامون آن، که خود باعث رواج فرهنگ لاابالیگری می شود، حتی در مسائل علمی، مجاز نیست. بنابراین موارد مشکوک یا به وقوع پیوسته، باید توسط کمیته متخصصین بررسی گردد و دلیل وقوع نیز مطالعه شود. از متخلف توضیح خواسته شود و بعد حکم صادر گردد. گاهی ممکن است جاگذاری منبع فراموش شده باشد و یا اساساً محقق نمی دانسته که این کار مصداق تخلف است.

حذف فشارهای کاذب بر روی دانشجویان و اساتید از برای ارائه مقاله یا اتمام طرح در یک زمان خاص: البته گاهی اوقات برداشتن فشار موجب تنبلی و کم کاری می شود و یا افراد، کم کاری های خود را با این مسائل توجیه می کنند که به هر حال دست اندرکاران باید تمامی جوانب را در نظر داشته باشند و در هنگام وضع قوانین، تمامی پارامترها را مد نظر داشته و استثنائات را در ضمائم قوانین بگنجانند. همچنین از دست رفتن فرصت های شغلی برای دانشجویان نیز از مسایلی است که ترغیب کننده وقوع این جرم است و باید مد نظر برنامه ریزان باشد. عدم تسلط به زبان خارجی یکی دیگر از عوامل اصلی بروز این جرم است. بنابراین برنامه ریزی صحیح برای رفع این مشکل از گام های اساسی است. لازم به ذکر است که بر اساس بررسی های به عمل آمده، شیوع این جرم در کشورهایی که زبان اصلی آنها انگلیسی نیست، یکی از دلائل اصلی وقوع آن قلمداد شده است.عطف به ما سبق نکردن قوانین. گاهی یک قانون سخت گیرانه بر اساس وضعیت وتوانایی های فعلی نوشته می شود، به طور طبیعی اجرای آن برای سال ها قبل یا حتی ماههای قبل معقول به نظر نمی رسد و از عواملی است که افراد را به طرف خطا سوق می دهد.

استفاده و بکارگیری از اساتید مجرب در تخصص های مورد نیاز. عدم وجود استاد متخصص در زمینه های مختلف، بخصوص علوم جدید، و نبودن قانون برای محدود کردن اساتید به حرکت علمی در زمینه تخصصی خود، در کنار شهرت طلبی از عواملی هستند که هر دو استاد و دانشجو را به بیراهه سوق می دهند. آگاهی دادن به عواقب وقوع این جرم و وضع قوانین لازم برای برخورد با مجرم توسط هیئت های قضائی متخصص دراین رابطه. در کشورهای پیشرفته برای این جرم به تفکیک شدت و میزان آن مجازات های مختلفی از حذف واحد برای دانشجویان، عدم ارتقاء و بازگشت به رتبه قبلی برای اساتید، تا اخراج از دانشگاه یا موسسه و ممنوعیت از فعالیت های علمی در نظر گرفته شده است. (بطحائی ، 1390)

3-آیاصرفاًدرجنامنویسندهییکمطلبسرقتادبیرامنتفیمیسازد؟

یکی از اصول نگارش علمی رعایت امانت داری در هنگام استفاده از نوشته های دیگران است. استناد کردن به منابع مورد استفاده یکی از جلوه های این امانت داری است. ثبت کردن دستی اطلاعات کتابشناختی و سپس رونویسی کردن اطلاعات منابع مورد استفاده در فرایند پژوهش می تواند به راحتی منجر به خطاهایی در محتوا و یا سازماندهی منابع شود خطاهایی که ممکن است مانع از بازیابی استنادها شود .  (صراف زاده و همکاران ،1393)

تعریف استناد

استناد  اشاره به سند قرار دادن سخن یا متنی پیشین است و نویسندگان به آثاری که ربطی موضوعی با نوشته آنها دارد ارجاع می دهند و بدین وسیله کار خود را اعتبار می بخشند، به عنوان شاهد از آنها استفاده می کنند تا سخن خود را تأیید کنند یا تفاوت رویکرد آنها را با نقطه نظر خویش بیان می دارند  منظور از استناد کردن، ذکر مشخصات منابعی است که نویسنده از آنها استفاده کرده است. استناد کردن چند فایده دارد از جمله: اعتبار بخشیدن به نوشته خود، رعایت اخلاق پژوهش و نگارش و اجتناب از سرقت علمی و کمک به خواننده در پیداکردن منابعی که در نوشته از آنها یاد شده است. (صراف زاده و همکاران ،1393)

 اهمیتاستناد

محققین و پدیدآورندگان مقالات و سایر آثار پژوهشی به منظور استحکام بخشیدن به نوشته ها و یافته های پژوهشی خود، از طریق استناد به سایر منابع سعی در بالا بردن کیفیت و روایی آثار خود دارند. استناد های به کار رفته در آثار محققان از اهمیت زیادی برخوردارند، کمیت و کیفیت آثار مورد استفاده در هر مقاله یا نوشتار پژوهشی می تواند نشانگر کیفیت آن اثر علمی- پژوهشی باشد. از طرفی ظهور وب و سهولت کپی برداری از منابع الکترونیکی باعث شده است مسائلی مانند رعایت حق مؤلف و پیشگیری از سرقت علمی و امانت داری در نویسندگی در دنیای علمی امروز اهمیت بیشتری بیابند. در رسانه ها می شنویم که وزیر دفاع آلمان بدلیل ذکر مطلبی از دیگران بدون استناد به آن در پایان نامه دکترایش از سمت خود کناره گیری می کند. برخی وبلاگنویس ها از انتشار مطالبشان در رسانه ها بدون ذکر نامشان گله می کنند. سرقت های علمی تا آنجا پیش می رود که جامعه علمی را به واکنش وا داشته و وبلاگی با نام استادان علیه تقلب با هدف مبارزه با تخلف و تقلب علمی در دانشگاه ها ایجاد می شود. این مسائل اهمیت استناد را چند برابر نموده است و رعایت اصول استنادی را به یکی از معیارهای داوری متون علمی تبدیل نموده است .  (صراف زاده و همکاران ،1393)

انواعاستناد

 استناد را به دو نوع درون متنی و برون متنی تقیسم بندی کرده است. در استناد درون متنی همانطور که از نام آن پیداست در متن اصلی نوشته حضور دارد. به این صورت که بلافاصله پس از ذکر مطلبی از دیگران مشخصات کوتاهی از نوشته ای که مطلب از آن گرفته شده است معمولا شامل نام خانوادگی نویسنده و تاریخ نشر در داخل کمانک می آید. اگر عین نوشته دیگران را در متن بیاوریم باید شماره صفحه هم ذکر شود. "مزیت این گونه استناد آن است که خواننده در حین مطالعه نوشته می تواند سند مورد استفاده نویسنده را بشناسد و احتمالا آنرا ارزیابی کندمثال های زیر نمونه از استناد درون متنی است:

مثال اول: استناد درون متنی در حالت نقل قول مستقیم

زایمنمیگوید: " درعلومکوسههاییهستندکهپیوستهمشغولبوکشیدناند،ومترصدندتاافکار منتشرنشدهراببلعندوازآنخودسازند" . (زایمن، 1191 ،ص 131)

مثال دوم: استناد درون متنی در حالت نقل قول غیرمستقیم

نتایج تحقیقی نشان می دهد که ضریب نفوذ فیس بوک در شهر تهران 12.3درصد بوده و در بین زنان 5.2درصد و در بین مردان نیز 7.1درصد بوده است (کاشانی و زارع، 1011)

در استناد برون متنی همانطور که از نام آن پیداست منبع مورد استفاده نویسنده در جایی خارج از متن اصلی مثل پانویس، پایان فصل یا پایان متن درج می شود. در استناد برون متنی معمولا اطلاعات کتابشناختی کامل منابع با رعایت قواعدی ویژه از نظر نقطه گذاری و ترتیب عناصر اطلاعاتی ذکر می شود. مشخصات کامل کتابشناختی تمام منابعی که بصورت استنادهای درون متنی و برون متنی در نوشته ای حضور یافته اند باید در بخش فهرست منابع آورده شوند. بخش فهرست منابع را کتابنامه یا کتابشناسی نیز می نامند . (صراف زاده و همکاران ،1393)

استانداردهایاستنادی

دستنامه های مختلفی برای شیوه های استنادی توسط سازمانهای مختلف ایجاد شده اند ازجمله

• شیوه نامه انجمن روان شناسان آمریکا American Psychological Association (APA)
• شیوه نامه انجمن زبان های نوین Modern Language Association (MLA)
• شیوه نامه کتابخانه ملی پزشکی آمریکا National Library of Medicine (NLM)
• شیوه نامه دانشگاه شیکاگو Chicago Manual of Style
• شیوه نامه ونکوور Vancouver Style
• شیوه نامه سازمان جهانی استاندارد International Standard Organization (ISO)

(صراف زاده و همکاران ،1393)

 

4- نکاتیپیراموننگارشعلمیواصولآنشرحدهید.

 یک مقاله، در واقع محصول اساسی یک کـار علمـی - پژوهشـی است کـه بـه صـورت هـای مختلـف در یـک مجلـه معتبـر علمـی بین المللی به چاپ رسیده و عموم دانشمندان جهان، میتواننـد بـه راحتی به آن دسترسی یافته و آن را مطالعه کنند. هر مقاله علمی، یک تولید علمی محسوب میشـود ؛ بنـابراین تولیـد علـم در وهلـه نخست در یک مقاله علمی تجلی مییابد و ترویج آن از طریق یـک مجله علمی بینالمللی انجام میگیرد. مجـلات علمـی، نخسـ تین و معتبرترین منابعی هسـتند کـه پیشـرفت هـای علمـی را مـنعکس میسازند . نگارش علمی، یکی از مهمتـرین وظـایف یـک عضـو هیأت علمی محسوب میشود نگارش علمی نامناسب میتواند به عنوان یک مانع در ارتباطـات علمی محسوب شود نگارش علمی را برخی یک "علـم " و بعضی یـک "هنـر " و عـده ای نیـز "ترکیـب علـم و هنـر " میدانند که حفظ کیفیت مطلب در آن الزامـی اسـت .در این میان برخی مقالات، بخش روشهـا را بـه عنوان مهمترین بخش یک مقاله پژوهشی شناخته ؛اند زیرا اطلاعات لازم جهت تعیین اعتبار مطالعه و قضاوت در مورد آن را فراهم میآورد. این بخش باید به حد کافی کامل باشـد تـا محققین دیگر نیـز بتواننـد مطالعـه مـورد نظـر را تکـرار نمایند و احتمالاً به همان نتایج برسند برخی بخش نتایج را قلب یک مقاله علمـی مـی داننـد . در این بخش ، پژوهشگر مشاهدات خود را بـه کمـک مـتن، جـداول و تصاویر بیان مینماید ،بخش نتایج باید بیطرفانه، صریح و واقع گرایانه تنظیم شود. تمام نتایجی که مربوط به سـؤال پژوهش است باید در این قسمت به تفصیل و از طریق اعداد سـاده و درصدها بیان شوند و در عین حال از ارائه یافتههای غیرضـروری در قالب جدولهای فراوان پرهیز نمود (طباطبایی و همکاران ،1388)

قائده و اصول نگارش های علمی

۱. اصالتموضوع

در ارزیابی و امتیازدهی به مقاله های پژوهشی اصالت موضوع یکی از امتیازهای آن محسوب میشود. نکته قابل توجه در این زمینه چگونگی بیان این اصالت و دفاع از آن است. در اینجا به چند مورد اشاره می شود که وجود حتی یکی از آنها برای اثبات اصالت یک اثر کافی است .

۲. عنوان

نخستین بخش هر مقاله که توسط خوانندگان دیده می شود عنوان است. معمولا نیز نخستین قضاوت خواننده درباره محتوای مقاله از مطالعه عنوان حاصل می شود. عنوان مقاله، که درواقع هویت مقاله و هدف آن را به نمایش می گذارد، باید روشن، گویا، جامع، مانع و تا حد ممکن مختصر باشد . از آنجا که افراد معمولا براساس عنوان مقاله به جست و جو در بانکهای اطلاعاتی مقالات می پردازند، دقت در انتخاب کلمات بکاررفته در عنوان به بازیابی مؤثرتر مقاله از سوی سایر پژوهشگران کمک می کند. بنابراین توصیه میشود از به کاربردن واژگانی که به عنوان کلیدواژه برگزیده نمی شوند پرهیز کنید .

٣. چکیده

هدف از تهیه چکیده فراهم آوردن تصویری کلی در خصوص محتوای مقاله است. کارکرد چکیده آن است که به خواننده در تصمیم گیری برای مطالعه متن اصلی یا عدم مطالعه آن کمک کند. بنابراین، چکیده باید مهم ترین موارد مطرح شده در متن اصلی را به اختصار دربرگیرد. چکیده باید درست، دقیق، مستقل از متن، موجز، صریح، غیرقضاوتی، روان و منسجم باشد . چکیده باید به صورت یک بند و به زمان گذشته نوشته شود و حاوی مطالبی باشد که در مقاله بحث شده است

٤. کلیدواژهها

معمولا دو روش اصلی برای انتخاب کلیدواژه ها وجود دارد. روش اول که به انتخاب کلیدواژه های کنترل شده معروف است، به کمک اصطلاح نامه ها صورت می گیرد. در روش دوم که تحت عنوان انتخاب آزاد شناخته می شود، براساس تصمیم نویسنده صورت می گیرد. درهریک از این دو روش لازم است ترکیبی از واژگان اعم و اخص که بیشترین و نزدیک ترین رابطه معنایی را با محتوای مقاله دارد، انتخاب شود. انتخاب کلیدواژه مناسب در مقاله احتمال بازیابی بیشتر مقاله را توسط دیگران در آینده افزایش میدهد و در نتیجه به دریافت استناد بیشتر به مقاله کمک می کند. در مجموع، کلیدواژه ها باید با موضوع اصلی مقاله تناسب کافی داشته باشند

5. مقدمه

کارکرد مقدمه آماده ساختن ذهن خواننده برای ورود به بحث اصلی و تبیین اهمیت مقاله است. از نوشتن جملات کلیشه ای و کلی در مقدمه پرهیز کنید، زیرا اثر منفی وملال آوری بر ذهن خواننده به جای می گذارد. برعکس اگر مقدمه با جملاتی که مبین اهمیت مقاله و رویکرد ویژه آن باشد، شروع شود، خواننده به ادامه مطالعه متن اصلی ترغیب میشود. در واقع، مقدمه باید با تبیین اهمیت موضوع مقاله، خواننده را جذب کرده و او را به مطالعه آن علاقه مند سازد . در مقدمه مقاله، نویسنده باید با توجه به نیاز و سطح مخاطبان و ضمن پرهیز از حاشیه پردازی، مدخلی برای ورود به بحث اصلی باز کند .

6. بیانمسئله

تبیین دقیق و روشن مسئله ای که انگیزه اصلی نگارش یک مقاله و اجرای طرح پژوهشی موردنظر بوده، اهمیت ویژهای دارد. موفقیت در چگونگی بیان مسئله به موفقیت مقاله کمک می کند و بی توجهی به آن نیز رغبت خواننده را در ادامه مطالعه مقاله کاهش خواهد داد. در این بخش باید مسئله و موضوعی که زمینه ساز پژوهش شده است، همراه با حدود، ابعاد و جوانب آن به روشنی و به اختصار تبیین شود .

۷. تبیینهدف / اهدافپژوهش

 یکی از نخستین پرسش هایی که پس از انتخاب یک مقاله براساس عنوان آن در ذهن خوانندگان شکل می گیرد، کسب آگاهی نسبت به هدفی است که مقاله دنبال می کند و هدفی که پژوهش مربوط به آن دنبال کرده است. بنابراین، باید قبل از آنکه خواننده از ادامه مطالعه مقاله به دلیل عدم آگاهی نسبت به هدف آن صرف نظر کند، به نحوی این پرسش را پاسخ داد.

۸. پرسش / پرسشهایپژوهشوگاهیفرضیه / فرضیههایپژوهش

هر پژوهشی در صدد پاسخ گویی به پرسش یا پرسش هایی است که متناسب با هدف پژوهش تدوین شده اند. علاوه بر پرسش در بسیاری از پژوهشهای قیاسی و کمیت فرضیه هایی نیز مطرح است که باید به دقت تبیین شوند. فرضیه، پیش بینی و انتظارات پژوهشگر را از نتایج پژوهش نشان میدهد و معمولا به رابطه دو یا چند متغیر اشاره دارد .

۹. پیشینهپژوهش

دلایل متعددی برای اشاره به پیشینه پژوهش وجود دارد که از آن جمله می توان به این موارد اشاره کرد: نشان دادن پیوند پژوهش حاضر با پژوهشهای قبلی، نشان دادن احاطه نویسنده / نویسندگان به حوزه موضوعی مورد مطالعه، رهنمون ساختن خواننده به مطالعه منابع بیشتر و به تصویر کشیدن رویکردهای حاکم بر حوزه موضوعی موردنظر و ترسیم ارتباط آنها با رویکرد مقاله بسته به جامعیت پیشینه پژوهش می توان مرور نوشتارها را به دو دسته جامع و گزیده و براساس رویکرد تحلیلی آنها به دو دسته توصیفی و تحلیلی تقسیم بندی کرد.

۱۰. معرفیپروژهتحقیقاتی

تبیین ویژگیهای پروژه اجراشده و آنچه باید درباره آن به خواننده گفته شود نیز اهمیت زیادی دارد. اشاره به چگونگی شکل گیری پروژه و فضایی که در آن پژوهش اجرا شده از جمله مواردی است که می تواند ذکر شود.

۱۱.تشریحروششناسی

 مورداستفاده و تبیین رویکرد مقاله اجرای هر طرح پژوهشی مستلزم به کارگیری یک روش شناسی مناسب است که پژوهشگر را به اجرای طرح موردنظر و پاسخگویی به پرسشهای پژوهش قادر می سازد. معمولا در هر رشته روشهای متعددی وجود دارد که برخی از آنها مقبولیت و عمومیت بیشتری دارند و در اغلب تحقیقات آن رشته مورداستفاده قرار می گیرند. البته معیار گزینش یک روش قبل از هر چیز به تناسب آن با اهداف پژوهش بستگی دارد. درواقع این هدف پژوهش و پرسش های آن است که نوع روش را تعیین می کند. با این حال توانایی پژوهشگر در بیان دلایل انتخاب روش خود و دفاع از آن کاملا اهمیت دارد. بنابراین، تبیین دقیق روش مورداستفاده و دلایل انتخاب آن از ویژگی های مهم هر مقاله علمی محسوب می شود و در زمان داوری مقاله مورد توجه داوران قرار می گیرد.

۱۲. ابزارگردآوریوتحلیلدادهها

اشاره مختصر به روش گردآوری و تحلیل داده ها برای خوانندگان بسیار مفید خواهد بود و فرصتی برای آنان فراهم خواهد آورد که ضمن آشنایی با روش پژوهش گزارش شده از دلایل نتایج بدست آمده نیز آگاه شوند. در این قسمت لازم است چگونگی ابزار گردآوری دادهها تبیین شود .

۱۳. توصیفویژگیهایجامعهپژوهش

توصیف ویژگی های جامعه پژوهش و مشخصات نمونه گرفته شده از آن لازم است در یک مقاله علمی جامعه پژوهش و ویژگیهای آن به دقت و در عین حال به اختصار معرفی شود. به ویژه مشخصاتی از این جامعه که مربوط به موضوع مقاله است اهمیت شایان توجهی دارد. اگر این بخش از مقاله به خوبی تبیین شود، به بسیاری از پرسش هایی که ممکن است در ذهن خوانندگان درخصوص دلایل انتخاب روش شناسی و چگونگی تحلیل دادهها شکل گیرد، به خوبی پاسخ داده خواهد شد.

14. تبیینمحدودهومحدودیتهایپژوهش

هر طرح تحقیقاتی از نظر جامعه مورد مطالعه و هدفی که دنبال می کند، دارای محدوده ۳۴ مشخصی است که از سوی پژوهشگر و به منظور انجام پذیرشدن ۳۳ طرح تدوین می شود. محدوده هر پژوهش توسط خود پژوهشگر تعیین شده و بر روند پژوهش اعمال می شود. به منظور عملی شدن طرح های تحقیقاتی پژوهشگران ناچار به تعیین محدوده کار خود هستند تا بتوانند از این طریق نظمی منطقی به کار خود بخشیده و از نتایجی که به دست می آورند، دفاع کنند. در مقابل، محدودیت هایی وجود دارد که خارج از کنترل پژوهشگر است و منشأ دیگری از جمله عوامل محیطی دارند. معمولا این محدودیت ها به نحو اجتناب ناپذیری بر روند پژوهش تأثیر می گذارد. معرفی و تشریح عواملی که محدوده و محدودیت های یک پژوهش را نشان میدهند، از امتیازهای یک مقاله علمی به شمار می آید. اشاره به محدودیت های مطالعه به محقق کمک می کند با نگاهی نقادانه به پژوهش خود بنگرد و نتایج بدست آمده را بهتر تفسیر کند. همچنین، قبول این محدودیتها، به داور نشان میدهد که پژوهشگر در کارش منصف و واقع بین بوده و محدودیتهای پژوهش را نادیده نگرفته است. سرانجام، با ذکر محدودیتها، تصویر روشن تری از محیط پژوهش برای خوانندگان ترسیم می شود .

15. ارائهیافتههایتوصیفیوتحلیلی (معمولاهمراهباجدولونمودار)

 یافته های پژوهش باید ابتدا توصیف و سپس تجزیه و تحلیل شوند. معمولا در این بخش چهار سطح توصیفی، مقایسه، تحلیل و تفسیر قابل مشاهده است که طی این مراحل به تدریج بر سهم نویسنده و اندیشه او در بیان مطالب افزوده می شود. در بخش توصیفی در ارائه نتایج استفاده از جدول و نمودار و به ویژه در رشته های علوم پایه، کشاورزی، پزشکی و مهندسی کاملا معمول و پذیرفته شده است. توصیه می شود این جدول ها و نمودارها به نحوی تنظیم شوند که بیشترین اطلاعات را با اشغال کمترین فضا در اختیار خواننده قرار دهند .

۱۹. بحثونتیجهگیری

این دو بخش ممکن است همراه هم یا جداگانه اما معمولا به دنبال یکدیگر ارائه شوند. انتظار میرود که نویسنده در این بخش پاسخ پرسشهای پژوهش و برداشت نهایی خود را از پژوهش مطرح کند. در این قسمت باید مقایسه ای بین نتایج بدست آمده در مقاله با آثار دیگران که در مرور نوشتارها به آنها استناد شده است، صورت پذیرد .

۱۷. پیشنهاد / پیشنهادهاییبرایپژوهشهایبعدی

معمولا مقالات علمی با ارائه پیشنهادهایی برای پژوهش های بعدی به پایان می رسند. به بیان دیگر یک مقاله علمی باید راهگشای سایر پژوهشگران در حوزه موضوعی خود باشد و به جای آنکه سعی در گذاشتن نقطه پایانی برای یک موضوع داشته باشد، برای گشودن افقهای تازه برای سایر محققان تلاش کند .

۱۸. تقدیروتشکر

معمولا در پایان مقالات علمی به نام افراد یا سازمانهایی که به نحوی در اجرای پژوهش گزارش شده نقش داشته اند، اشاره می شود . برای مثال، مؤسسه یا سازمانی که پشتیبان مالی پژوهش بوده، کسانی که در گردآوری یا تحلیل دادهها نقش داشته اند، افرادی که به پرسشنامه ها پاسخ داده یا در مصاحبه مربوط به آن پژوهش شرکت کرده اند و گاهی نیز از داوران مقاله به دلیل تذکر نکات مفید تشکر می شود. البته بدیهی است در مواردی از این افراد با ذکر نامشان تقدیر میشود و در مواردی که این امکان وجود ندارد فقط به دلیل نقشی که داشته اند مورد تقدیر قرار می گیرند. مثلا براساس اخلاق پژوهش نمی توان نام شرکت کنندگان در مصاحبه برای اجرای یک تحقیق را ذکر کرد و فقط کافی است از آنان برای نقش مثبتی که در اجرای تحقیق داشته اند، تشکر شود. در هر صورت، باید به نحوی از تمام کسانی که نامشان در این قسمت ذکر می شود اجازه گرفته شود و با موافقت آنان این کار صورت گیرد.

۱۹. منابع

منابع مورداستفاده و گاهی ذکر منابعی برای مطالعه بیشتر تمام منابعی که به نحوی در مقاله استفاده شده اند باید با ذکر مشخصات کتاب شناختی و براساس شیوه نامه مجله موردنظر تدوین شوند. به طور کلی دو شیوه اصلی استناد عبارتند از: استنادهای درون متنی و استنادهای برون متنی که جزئیات مربوط به هریک در انواع شیوه نامه ها موجود است. شیوه هایی مانند ای. پی. ای و ام. ال. ای که مطابق قواعد آنها مشخصات کوتاهی از مأخذ پس از نقل مطلب در متن نوشته می شود، درون متنی هستند. در مقابل در شیوه های برون متنی، مثل شیوه نامه شیکاگو و ونکور، سند موردارجاع در جایی خارج از متن مورد استناد قرار می گیرد. از دیدگاهی دیگر می توان استنادها را به دو دسته استنادهای رسمی و غیررسمی تقسیم بندی کرد. استنادهای رسمی معمولا به منابع چاپی مثل کتاب و مجله صورت می گیرد و استنادهای غیر رسمی به منابع منتشر نشده مثل جزوه های درسی یا سخنرانیهای ارجاع میدهند .

۲۰. سایرموارد

 سایر موارد (مثل پیوستها، واژه نامه تخصصی، متن پرسشنامه با معرفی نویسندگان) چنانچه ارائه اطلاعات تکمیلی مثل پرسشنامه و موارد مشابه بتواند به تبیین بیشتر موضوع مقاله کمک کند، لازم است موارد مذکور به صورت پیوست به مقاله افزوده شوند. گاهی نیز در بعضی از مجله ها از نویسندگان می خواهند که شرح مختصری از سوابق علمی خود را ضمیمه کنند. (منصوریان ،1389)

 

5- اصولاخلاقیکهیکپژوهشگردرنگارشبایدرعایتنمایدکدامند؟

اخلاق علمی مجموعه ای از آداب و اصول اخلاقی است که قرار است توسط تمام اعضاء یک جامعه علمی در فرآیند استفاده تولید و نشر دانش رعایت شود. این آداب با در قالب تشورهای حرفه ای مکتوب و مدون شده اند، با همچون اصولی نانوشته مورد توافق متخصصان رشته های مختلف قرار گرفته اند. منظور از اصول نانوشته فوایطی است که افراد یک گروه کوچک با بزرگ به درستی آن قلبا باور دارند، بی آنکه این اصول در قالب قانون و دستورالعمل شخصی به آنان ابلاغ شده باشد. مثلا پژوهشگران می دانند که در فرآیند پژوهش اخلاق موظفند راستگویی و صداقت پیشه کنند، اگر از آثار دیگران استفاده می کنند . حتما به آن آثار استناد کنند، بافته های تحقیق خود را فقط بر داده های واقعی استوار سازند و در تحلیل داده ها از سرگیری و غرض ورزی بپرهیزند. اینها همه از مواردی است که همچون اصولی تانوشته در رشته های مختلف مطرح است و تخطی از آنها فریبکاری در محیط علم محسوب می شود. از نظر ماهیت و زیربنای فلسفه اخلاق علمی خود زیر مجموعه ای از اخلاق به معنای عمومی آن است، اما افزون بر آن ملاحظات خاص دیگری را نیز در بر می گیرند. مثلا صداقت و راستگویی از فضائل مهم اخلاقی است و همه ما در هر متن و حرفه ای که باشیم موظف به رعایت آن هستیم. همین مصداقت نیز در اخلاق علمی جزء اصول بنیادی محسوب می شود، ولی ممکن است مصادیق آن در این عرصه تابح ملاحظات افزونتری باشد. به عنوان مثال اگر فردی کتابی بخواند و جمله ای از آن را در خلال گفتگو با دیگران نقل کند، مادامی که پس از ذکر عنوان کتاب، در این نقل قول مصادق و امانت دار باشد و آن مطلب را تحریف کند، کسی بر او خرده نخواهد گرفت. هرچند شایسته است در همین گفتگوی ساده نیز برای رعایت حقوق مولف منبع اصلی را به درستی معرفی کند، اما ذکر مشخصات کامل کتابشناختی آن چندان ضرورتی ندارد. اما اگر همین فرد، بخواهد همین مطلب را در اثر با نوشته ای - نظیر تکلیف درسی، پایان نامه یا مقاله نقل کند، علاوه بر آنکه باید امانتدار باشد و در حفظ محتوا و درستی آن بکوشد، موظف است مشخصات کامل منبع مورد استفاده را نیز در کند. به این ترتیب خواننده می داند که اثر تحت چه سهمی در تولید اثر اخیر دارد و اگر بخواهد برای کسب اطلاعات بیشتر آن را بازیابی کند این امکان برایش فراهم خواهد بود همچنین، میزان استفاده از اثر اولیه در نوشته وی حد و مرز مشخصی دارد. مثلا ما نمی توانیم چندین بند با یک فصل از کتابی را در اثر خود عینا نقل کنیم، حتی اگر مشخصات کامل منبع را همراه با شماره صفحات نیز آورده شود. چرا که در این صورت میزان استفاده از آن اثر بیش از حد معمول و متعارف است و اگر آن مطلب در منبع اصلی تا این اندازه جامع و کامل است، خواننده می تواند مستقیما به آن مراجعه کند و نیازی به بازنویسی آن در مقاله ای جدید نخواهد بود. (منصوریان، ۱۳۹۰)

بنابراین، همانطور که می بینید رابطه ای اعم و اخص میان اخلاق انسانی و اخلاق علمی وجود دارد. به سخنی دیگر، یک پژوهشگر اخلاق مدار ابتدا انسانی شریف و وارسته است و انعکاس این شرافت و وارستگی بر کار علمی او نیز مشهود خواهد بود. بر این اساس، اگر وی کار علمی را در عرصه ای حرفه ای نیز انجام دهد کارش مبتنی بر اخلاق حرفه ای آن رشته است. به بیانی دیگر، اخلاق علمی و اخلاق حرفه ای دو عرصدی نزدیک به یکدیگرند که از زوایای مختلف با هم همپوشانی دارند. اما هر تو در پرتو اصول بنیادین اخلاقی معنا پیدا می کنند. مثلا اخلاق پزشکی با اخلاق مهندسی هر کدام زیرمجموعه ای از اخلاق حرفه ای محسوب می شوند که در نگاهی کلی تر می توان آنها را در زیر چتر اخلاق علمی قرار دارد. در مجموع، اخلاق علمی ضامن سلامت و استواری فرآیند تولید، اشتراک و نشر دانش است . در سایه این اخلاق پژوهشگران به یکدیگر اعتماد دارند و جامعه نیز به اصالت، صحت و درستی یافته های پژوهشی اعتماد خواهد داشت. این اعتماد دوجانبه سرمایه ای عظیم است که پایه های پیشرفت و پویایی هر جامعه بر آن استوار خواهد بود. اخلاق علمی پژوهشگران را موظف می سازد که در مطالعات خود کاملا صادق، منصف و بی طرف باشند. اگر از آثار دیگران استفاده می کنند به آن آثار به درستی استناد کنند و حق مولف را در هر شرایطی پاس دارند. در گزارش واقیتها أیال و خواسته های شخصی خود را دخالت ندهند و به هر قبتی در صدد اثبات فرضیه ها و پیش داورهای خود نباشند. (منصوریان، ۱۳۹۰).

رعایت اصول اخلاقی در فرایند تحقیق و پژوهش اعم از انگیزه تحقیق، نحوه پژوهش و نتیجه پژوهش راه اخلاق پژوهشی (Research Ethics) گویند. تعاریف دیگری نیز ارائه شده است، از جمله: «اخلاق در پژوهش یک رابطه عقلانی و قانونی است که به موجب آن، سولقان و پژوهشگران را ملزم به رعایت حقوق مولف و خالق اثر می نمایند. اخلاق پژوهشی شامل دو حالت کلی است: یکی اصول اخلاقی مربوط به عناوین و یافته ها که آن را در عبارت وجدانیات می توان جستجو کرد و دیگری، اصول اخلاقی مربوط به روشها و فرایندهای علمی است که عنوان مربوط به آن در عبارت امانتداری به ظهور می رسد و بیان کننده این است که خالق اثر تا چه حد نسبت به آنچه خلق کرده و تابع خوب به آن، امانتدار بوده و حق مولف را به درستی ادا نموده است. اخلاق پژوهش، به عنوان شاخه ای از اخلاق حرفه ای با دو گونه رهیافت قابل بحث است: روی آورد فردگرایانه و رهیافت سازمانی نگر. بر حسب این دو روی آورد، دو تلقی از اخلاق پژوهش به میان می آید. نخستین روی آورد در اخلاق پژوهش، مسئولیت پذیری اخلاقی را در عرصه تحقیق به اشخص یا اشخاصی پژوهشگر، معطوف می کنند. دومین روی آورد به «اخلاق موسسه های پژوهشی مربوط می شوند. موسسه های پژوهشی بسی بیش از اشخاص حقیقی (پژوهشگران) نقش و تاثیر اجتماعی دارند. به همین دلیل، سازمانهایی که به امر پژوهش می پردازند، در قبال همه عناصر محیط درونی، بیرونی مستقیم و غیر مستقیم) خود مسئولیت دارند. تحقیقات بسیاری در زمینه اخلاق در پژوهش صورت گرفته است. در این پژوهش ها بر مسایل مختلفی چون توجه روز افزون به رعایت اخلاق در تحقیق بر روی آزمودنی های انسانی ، ضرورت جلوگیری از سو استفاده حامیان مالی از نتایج پژوهش ها ، لزوم توجه به شرایط نگهداری حیوانات ، ویژگی ها و خصلت های یک پژوهشگر ایده آل ، جنبه های اخلاقی در طراحی مطالعات و پژوهش های روان پزشکی ، تدوین ارزش ها و اخلاق حرفه ای پژوهش های علمی و فناوری ، مسایل اخلاقی مربوط به انتشار ، بررسی وظایف و مولیت های اخلاقی مرنبیر ، مسایل اخلاقی پژوهش بر اساس دیدگاه های اسلامی ،توجه به ارجاعات در پژوهش،و بررسی اصول اخلاقی پژوهشگر تحت دو مقوله اخلاق شکایت و ناشایست تاکید شده است(منصوریان، ۱۳۹۰).

 راهکارهایافزایشاخلاقپژوهش

برای رعایت اخلاق توسط پژوهشگران در تحقیقات خود، راهکارهای زیر پیشنهاد می گردد و ایجاد واحدهای درسی در این زمینه در مراکتر دانشگاهی، پژوهشی و آموزشی و برگزاری کارگاه های اخلاق حرفه ای در پژوهش و ایجاد زمینه آشنایی دانشجویان با پایگاه های اطلاعاتی جهان و مقوله استاندارهای کیفی آثار و مقالات و آشنا کردن دانشجویان با سازمانهای شفافیت جهانی و مقوله لیت های سپاه پژوهشگران و نهادینه کردن فرهنگ، رعایت حقوق دیگران در پژوهش و ایجاد زمینه های کنترل دقیق پژوهش و رساله نویسی در کشوره و جلوگیری از موضوع زندگی و تکرر عناوین پژوهشی و ایجاد مکانیسم موضوع یابی، موضوع آفرینی و موضوع سازی مبتنی بر نیازهای حال و آینده و ترویج فرهنگ نقد و نقدپذیری برای بررسی آثار تولید شده ا و رعایت حریم علمی تولید کنندگان آثار علمی - پژوهشی و رعایت شؤن انسانی و الهی در پژوهش و مسئولیت پذیری محققان نسبت به یافته های پژوهشی خویش و ترویج فرهنگ تعهد در تولیدات علمی و رعایت حقوق مؤلف و پژوهشگر در فرایند و اختتام تحقیق و ایجاد زمینه و بستر کاهش فرایندهای اداری و عوامل بورکراتیک سازمانی در راه پژوهش : تقدیر و تشویق های مناسب برای تحقیقات نوین و خروج از چرخه قهرمان سازی : وضح قوانین دقیق و سختگیرانه در مورد ارتکاب بد اخلاقی علمی و پژوهشی . (سحاقی و همکاران ،1395)

اخلاقپژوهش

 نگارش پایان نامه به عنوان نخستین کار پژوهشی جدی دانشجویان فرصت خوبی برای تمرین اخلاق پژوهش است. منظور از اخلاق پژوهش رعایت تمام نکات اخلاقی در حفظ حریم و حقوق افرادی است که به نحوی با پژوهش ما مرتبط هستند. مثلا حقوق مؤلفانی که آثارشان را مطالعه کرده ایم، با استناد به آن آثار رعایت شود. در ضمن اطلاعات شخصی و محرمانه کسانی که به پرسشنامه تحقیق ما پاسخ گفته اند باید محفوظ و مخفی بماند. همچنین، صداقت در بیان یافته های پژوهش به همان شکل که هستند، حتی اگر با پیش فرض ها و فرضیه های ما هم خوانی ندارند، جزء مصادیق اخلاق پژوهش است. پژوهشگر باید در گزارش تحقیق خود صادق، امین، منصف، و بی طرف باشد. سوگیری در پژوهش به هر شکل و در هر مرحله که اتفاق افتد تنها پژوهشگر را از درک واقعیت ها باز می دارد. مهم ترین پرسش هایی که باید در این مرحله به آنها پاسخ داده شود، در جدول شماره ۹ آمده است. (منصوریان ،1389)

 

منابع:

مرتضایی ، سید جواد (1393) از توارد تا سرقت ادبی - فنون ادبی (علمی- پژوهشی) دانشگاه اصفهان  - سال ششم، شماره 1

ستوده ، هاجر و همکاران (1389) نگاهی به دستبرد علمی و راه کارهای پیشگیری و پیگیری آن  ، فصلنامه کتابداری و اطلاع رسانی ، 52 _ شماره چهارم-جلد 13

بهادری ، محمدکریم (1391) دستبرد علمی؛ مفاهیم، عوامل و راهکارها ، مجله طب نظامی دوره 14 ، شماره 3، پاییز 1391

اسماعیل پور ، رضیه و همکاران (1396) سرقت علمی از پیشگیری تا تشخیص

بطحائی ، سیده زهرا (1390) سرقت علمی: تعریف، مصادیقها و راهکارهای جلوگیری، پیشگیری و تشخیص

سحاقی ، حکیم و همکاران (1395) اخلاق و فرهنگ در پژوهش ، مجله پیشرفت های نوین در علوم رفتاری دوره اول شماره اول

منصوریان، یزدان (1389)  صد نکته در پایان نامه نویسی نشریه کلیات اطلاعات ارتباطات و دانش شناسی

طباطبایی ، سید حمیدرضا و همکاران (1388) رعایت اصول صحیح مقاله نویسی در مقالات چاپ شده توسط اعضای هیات علمی دانشگاه علوم پزشکی شیراز طی سالهای 1381 تا 1386

منصوریان، یزدان (1388) صد ویژگی یک مقاله علمی- پژوهشی خوب نشریه کلیات اطلاعات ارتباطات و دانش شناسی

صراف زاده ،مریم و همکاران (1393) استناد و نرم افزارهای استنادی.  لزوم آموزش آنها در کتابخانه های دانشگاهی - ماهنامه ارتباط علمی، دوره 30 ، شماره 1